Sosyal medyada bir kullanıcının “Yalancının mumu akşama kadar yanar” atasözünün suiistimal edildiğini iddia ettiği bir tweet gündeme geldi. Paylaşımda, atasözündeki “yatsı” yerine “düz” kelimesinin doğru olduğu ve “düz”ün mumları söndürmek için kullanılan bir alet olduğu iddia edildi. Flat adlı cihazı gösterdiği iddiasıyla da paylaşımlarda bir görsel yer aldı.
.İddiaları araştıran Teyit.org’un haberine göre, görseldeki manzaralardan farklı olarak görsel arama yoluyla incelendiğinde cihazın “otomatik mum söndürücü” olduğu ortaya çıktı. Görsel, Rescue & Restore Shorts adlı bir YouTube kanalına ait ve 20 Aralık 2022 tarihinde paylaşılmıştı. 19. ve 20. yüzyıllarda kullanılan kolay aletlerin paylaşıldığı kanalda otomatik mum söndürücü görseli 1000’den fazla izlendi. 89 milyon kez. Ayrıca cihazın 1841 yılına ait olduğu belirtiliyor.
Görüntü, 24 Temmuz 2023 tarihinde kanal bağlantılı Twitter hesabında da yayınlandı. Cihazın “Otomatik İsveç Mum Söndürücü” isimli bir başka versiyonu da kanalda paylaşıldı ve 173 milyon kişi tarafından izlendi.
Mum söndürücüler ilk olarak 15. yüzyılda kullanıldı. Kullanım amaçları arasında mumların yanmış fitillerini kesmek, mumu aslına sadık kalarak söndürmek ve yangına neden olmasını engellemek yer alır. 18. yüzyıla kadar birçok teknik düzeltmeden geçen ve kiliselerde yaygın olarak kullanılan mum söndürücüler, bu tarihten sonra fitillerini tamamen tüketen mumların gelişmesiyle popülaritesini yitirmiştir.
‘DÜZ’, ‘DÜZ VE DÜZ’ DEMEKTİR
Teyit.org bu araçlardan hiçbirinin tez konusu atasözü ile ilgili olamayacağını belirtmiştir. Türk Dil Kurumu’nun internet sitesindeki sözlükte “düz” kelimesinin anlamı “düz ve düz, piyata” olarak verilmektedir.
Kelimenin anlamı Türk Dil Kurumu’nun internet sitesinde “düz ve düz” olarak verilmiştir.
Sadece güncel Türkçe sözlükler değil, kelimelerin tarihlerini içeren etimolojik sözlükler de incelendiğinde “düz” kelimesinin mum söndürmek için kullanılan bir araçla ilgili olduğuna dair bir kanıt bulunamamıştır. Arama motorlarında yapılan araştırmalarda daire ile mum söndürücü arasındaki alakaya dair anlamlı bir sonuca ulaşılamamıştır.
Otomatik olduğu iddia edilen mum söndürücünün otomatik olmayan versiyonları daha iyi bilinmektedir. Türkiye tarihinde mumları söndürmek için ne tür formüller kullanıldığı araştırıldığında, mum külahı (veya şamdan külahı) ve makasa benzeyen şamdan olmak üzere iki alet bulunduğu belirtilmiştir.
mıknatısDivan şiirlerine özgü olan ve Osmanlı döneminde kandilleri söndürmek için kullanılan bu iki aletin izleri 17. yüzyıla kadar sürülebilir. Ancak bunların “düz” olarak da adlandırıldığına dair bir bilgi yoktu.
Görüntülerde yer alan “mum söndürücü”nün İngilizce karşılıklarının da “mum söndürücü” ve “snuffer” olduğu anlaşıldı. Bu kelimeler İngilizce-Türkçe sözlüklerde aratıldığında “flat” kelimesini içeren bir karşılık bulunamamıştır.
‘YATSI’ ORİJİNAL PROJEDE KULLANILDI
“Yalancının mumu akşama kadar yanar” atasözünü Türk Dil Kurumu, “Söylenen yalansa, durumu çabuk anlaşılır” anlamında kullanılan bir söz olarak açıklamaktadır.
Dilbilimci Asım Ömer Aksoy’un 1988 yılında yazdığı kitapta, böbürlenmenin kötü sonuçlar doğuracağını anlatan “Yalancının mumu akşama kadar yanar” atasözü “düz” yerine “yatsı” kelimesiyle yazılmıştır.
Yine dilbilimci Yusuf Çotuksöken’in “Türk Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü”nde de kelime aynı kalıpla kullanılmaktadır (s. 65).
“Düz” yerine “düz” yazılarak yapılan çalışmalarda anlamlı bir sonuç çıkmadığı bildirilmektedir.
‘BÖLGESEL FARKLILIKLAR OLABİLİR’
Tartışmayla ilgili olarak Muharrir Kemal Ateş’e teyit ulaştı. Ateş, geçmiş yüzyıllara ait atasözleri ile ilgili elimizde yazılı belgeler olmadığı sürece yatsı kelimesinin yanlış kullanıldığının söylenemeyeceğini belirtti. Ateş, atasözlerinin kullanımındaki bölgesel farklılıklar nedeniyle “yatsı” kelimesinin “düz” olarak kullanılması nedeniyle bir yanlış anlaşılmanın ortaya çıkmış olabileceğini belirterek, şunları kaydetti:
“Yazılı kaynaklarla bir arada yaşamadığımız için atasözlerinin kaynağını bulmak kolay değil. Teolojiye konu olan atasözünün menşei hakkında 14., 15. veya 16. yüzyıllara ait yazılı belgeler yoktur. Bu nedenle sağlam bir destek bulmak mümkün değil. Yazılı bir belge varsa atasözünün kökeni düşünülebilir ama yine de düz olduğu söylenemez. Dilde yaygınlaşması da çok değerlidir. Atasözlerinin kullanımında da bölgesel farklılıklar olabilir. Örneğin insanlar yatsı diyemedikleri için düz diyebilirler. Sonuç olarak bu atasözündeki kelimenin namaz vakti anlamına gelen yatsı olarak kullanılması daha doğrudur.” (Kaynak)
